SAHAR

ABŞ-da faiz dərəcələrin qaldırılması pul-siyasətin sərtləşdirilməsi deməkdir. Bunun bir neçə vacib və dünya miqyaslı nəticələri olacaq. İlk növbədə söhbət dollar möhkəmlənməsindən gedir.

ABŞ-ın Federal Ehtiyat Sistemi (FED) düz bir il əvvəl, 2015-ci ilin son iclasında əsas faiz dərəcəsini 0,25 faiz bəndi artırmaqla 0,25-0,5% səviyyəsində müəyyən etmişdi. FED 2008-ci ildən sonra ilk dəfə olaraq belə addım atırdı. Həmin iclasda həmçinin 2016-cı il üçün faiz dərəcələrin rüblük tezliyi ilə yenidən baxılması cədvəli də elan edilmişdi, amma sonradan bu cədvəl reallaşmadı. Belə ki, bu il ərzində bütün iclaslarında FED yalnız faiz dərəcələrin artırılmamasının səbəblərini izah etməklə kifayətlənirdi. Çünki 2016-cı ildə ölkədə və əsasən də dünya iqtisadiyyatında makroiqtisadi vəziyyət ABŞ-da pul-kredit siyasətinin sərtləşdirilməsi üçün şərait yaratmamışdı.

Bundan əlavə ABŞ-da pul-kredit siyasətin sərtləşdirilməsi və iqtisadiyyatı bu yolla dəstəklənməsi siyasətindən imtina üçün siyasi iradə yox idi. Yəni Barak Obama administrasiyası məhz aparılan yumşaq iqtisadi siyasəti məqsədəuyğun hesab edirdi. Noyabrda keçirilmiş seçkilərin nəticəsinə uyğun olaraq administrasiya dəyişir, respublikaçı Donald Tramp bu siyasətin aşıq əleyhdarıdır. Nəticədə, seçkilərdən sonra hamı üçün məlum oldu ki, FED tərəfindən faizlərin qaldırılması yalnız vaxt məsələsidir. Xüsusən də ona görə ki, FED də son həftələr ərzində faizlərin qaldırılması ehtimalın yüksək olduğunu vurğulayırdı və əsasən də bunun üçün lazımı olan makroiqtisadi əsasların mövcudluğunu iddia edirdi. Əslində bununla razılaşmaq lazımdır: üç rüb üzrə iqtisadiyyatın artımı 2,6% təşkil edib, işsizlik səviyyəsi, demək olar ki, böhrandan əvvəlki səviyyədədir (4,6%), ölkə iqtisadiyyatının 16 sahəsindən 14-nə artım müşahidə olunur ki, bütün bunlar siyasətin sərtləşdirilməsinə zəmin yaradır. Amma əvvəl olduğu kimi xarici makroiqtisadi və geosiyasi fon yenə də əlverişli deyil.  Lakin əvvəllər bu faktor FED-i faiz dərəcəsini artırmaqdan saxlayırdısa, yeni administrasiya üçün xarici amillər elə də vacib və həlledici görünmür.

Nəticədə, bu ilin dekabrın 13-14-də keçirilmiş iclasında FED faiz dərəcələri 0,25 faiz bəndi artırıb (0,5-0,75% səviyyəsinə qədər). Bu qərarın şərhi kimi FED-in rəsmi məlumatında aşağıdakılar göstərilir.

Aparılan təhlil göstərib ki, ilin ortalarından əmək bazarın güclənməsi davam edib, işgüzar fəaliyyətin genişlənməsi müşahidə olunub. Bundan əlavə müsbət hal kimi işsizlik səviyyəsinin aşağı düşməsi və ev təsərrüfatların istehlak xərclərinin artırması göstərilir. Eyni zamanda inflyasiya hələ də hədəf olan 2%-lik səviyyəsindən aşağıdır. Ümumilikdə qeyd etmək olar ki, qərar əsasən müsbət gözləntilərlə müşayiət olunur ki, FED işgüzar fəaliyyətin artmasının davam etməsini, əmək bazarında vəziyyətin daha da yaxşılaşdırılmasını proqnozlaşdırır. İnflyasiyanın isə 2%-ə çatması gözlənilir. İqtisadiyyatda risklər isə tarazlaşdırılmış kimi qiymətləndirilir. Yekun kimi bildirmək olar ki, makroiqtisadi fon bu ilin ikinci yarısında keçirilən iclaslar ərəfəsindəki fondan heç də ciddi fərqlənmir, dediyimiz kimi, yalnız siyasi iradə dəyişib, ölkə rəhbərliyin dəyişməsi ilə ölkə rəhbərliyinin mövqeyi dəyişib.

ABŞ-da faiz dərəcələrin qaldırılması pul-siyasətin sərtləşdirilməsi deməkdir. Bunun bir neçə vacib və dünya miqyaslı nəticələri olacaq. İlk növbədə söhbət dollar möhkəmlənməsindən gedir. Dollar bütün valyutalara qarşı bahalaşacaq və eyni zamanda xammalların qiymətləri düşəcək, çünki xammal aktivləri dollarla “əks mütənasibdir”. Hakimiyyət dəyişikliyi də öz sözünü deyir, gözləmək olar ki, yeni administrasiya proteksionist siyasəti həyata keçirəcək ki, bu da birmənalı olaraq dolların bahalaşmasına gətirib çıxaracaq. İndi müəyyən mənada bunun üçün ən əlverişsiz bir vaxtdır, çünki son həftələr ərzində neftin bahalaşması baş verib ki, son bir ayda “Brent” markalı neft 10 dollara və ya 22%-ə yaxın bahalaşıb. Paralel olaraq, OPEC çərçivəsində və OPEC-ə üzv olmayan iri neft istehsalçıları arasında neft hasilatının səviyyəsinin dondurulması üzrə ilkin razılaşmalar əldə edilib ki, dolların bahalaşması bütün bu səyləri alt-üst edə bilər.

Nəhayət, əgər dolların bahalaşması neftin ucuzlaşması ilə nəticələnəcəksə, bu, Azərbaycan üçün ikiqat əlverişsizdir. Belə ki, gələn ildən manat tam üzən məzənnəyə keçəcək. Bu, neftin ucuzlaşması və dolların təbii möhkəmlənməsi fonunda baş versə, bu, ölkə iqtisadiyyatı üçün neqativ nəticələr doğura bilər. Mərkəzi Bank təbii olaraq, həmişəki kimi elan edəcək ki, FED-in qərarının manata təsiri yoxdur, amma reallıq tam əksini göstərəcək. Dolların məzənnəsi yaxın zamanlarda 2 manata çata, hətta bu həddi keçə bilər. Bu kimi vəziyyət bütün neft ixrac edən və yumşaq valyutalara malik olan ölkələrdə müşahidə olunacaq. Əgər dolların avro və digər aparıcı valyutalara qarşı məzənnəsinin nisbətən sabit olduğu zaman manatın məzənnəsi daxili amillərin, tələbatın artması, bank sistemində böhranın, bankların nağd valyutaya tələbatın süni şəkildə artırılmasının və digər amillərin təsiri altında düşürdüsə, dolların təbii möhkəmlənməsi manatın daha da ucuzlaşdıracaq. Dolların bahalaşmasının da Azərbaycan kimi ölkə üçün mənfi nəticələri və bu nəticələrin səbəbləri barədə geniş danışmağa ehtiyac yoxdur. Ən yaxşı halda yalnız yeyinti ərzaq məhsulları ilə özünü təmin edən ölkədə demək olar ki, bütün digər mallar idxal olunur. Dolların möhkəmlənməsi əhalinin alıcılıq qabiliyyətini daha da aşağı salacaq. Tam üzən məzənnəyə keçid izaholunandır və müasir iqtisadi idarəetmədə ən effektiv alətdir, amma bunun üçün əlverişli makroiqtisadi fon lazımdır. Ölkə iqtisadiyyatının neft ixracından hava-su kimi asılı olmasını əlverişli fon adlandırmaq olmaz.

Bizə yalnız proqnozlarımızın səhv çıxacağına ümid etmək qalır. Ümid edək ki, FED-in qərarı dolları manat qarşısında bahalaşdırmayacaq, Trampın administrasiyası dərk edəcək ki, ABŞ iqtisadiyyatı hələ də lazımi dərəcədə bərpa olunmayıb, xarici amillərin təsiri hələ də güclüdür və onlara nisbətən zəif dollar lazımdır. Ümid edək ki, dolların dünya bazarlarında möhkəmlənməsi hansısa sehrli səbəblərə görə manata təsir etməyəcək, ya da neft 60 dollardan baha olacaq. Bu qədər istəyin hamısının reallaşması ehtimalı isə... AZDIR.