SAHAR

Şəhriyarda Allaha təvəkkül etmək vəsfedilməz dərəcədədir.

SəhərAzəri bildirir ki, Seyid Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar 1325 hicri-qəməri ilində (ş.1286-cı ilin şəhrivər ayı və m. 1907-ci ilin avqust, yaxud sentyabr ayı) Təbrizin Ətrafında yerləşən Xoşkənab kəndində dünyaya göz açır. Onun atası Seyid İsmayıl Musəvidir, lakin camaat arasında Hacı Mirağa Xoşknab kimi tanınmışdır. 1328 hicri qəməri ilində (m. 1910) Təbriz Məşrutə İnqilabının qanlı hadisələrinin şahidi idi. Atası onu Qışqurşan və Xoşknab kəndlərinə göndərdi. Ustadın uşaqlıq illəri təbiət qoynunda keçdi. “Heydərbabaya salam” poeması da bu xatirələrdən doğulmuşdur. 1331 hicri ilində (m. 1913) atası Məhəmməd Hüseyni təhsil almaq üçün yenidən Təbrizə qaytardı və o atasının yanında ərəb ədəbiyyatını öyrənməyə başladı. 1332-ci ildə (m. 1914) yeni üsulu təhsil almaq üçün ittifaq mədrəsəsinə daxil olud və həmin ildə özünün ilk rəsmi şerini qoşdu. Məhəmməd Hüseyn fransız dilini və dini elmlərini öyrənməyə başladı. O, təsviri incəsənətin bir növü olan kalliqrafiyanı (gözəl xətt) da öyrənməkdən geri qalmırdı. Onun sonradan yazdığı Quran kitabəti bu təcrübənin səmərəsidir.

13 yaşlı Məhəmməd Hüseynin şerləri artıq Behcət təxəllüsü ilə Ədəb jurnalında çap olunurdu. 1299-cu günəş ilinin bəhmən ayında (m. 1921-ci ilin fevral ayı) ilk dəfə olaraq Tehrana səfər etdi və 1300-cü ildə (m. 1922) Loğman Əlməlik Cərrahın vasitəsilə Darülfünun mədrəsəsində təhsilini davam etdirdi. Məhəmməd Hüseyn Tehranda olarkən Behcət təxəllüsünü bəyənmir və iki rəkət namaz qılır, sonra Hafizin kitabı ilə fal açır və bundan sonra özünə Şəhriyar təxəllüsünü götürür.

Şəhriyar Tehrana gəldiyi ilk günlərdən Ustad Əbulhəsən Səba ilə tanış olur, saz (setar) çalmağı və İran musiqisinin bir çox növlərini ondan öyrənir. 

Darulfünunda təhsil alması ilə eyni zamanda Şəhriyar dini elmləri öyrənməyi də davam etdirir və Sipahsalar məscidində Seyid Həsən Müdərrisin dərsinə qatılır. 

1303 günəş ilində (m. 1924) Tehranda Ali Tibb Universitetinə daxil olur. Bundan sonra onun kədərli, enişli-yoxuşlu həyatı başlayır. 1313-cü ildə (m. 1934) Şərhiyar Xorasanda olarkən atsası Hacı Mirağa Xoşknabi vəfat edir. Bunun ardınca Şəhriyar 1314-cü ildə (m. 1935) Tehrana qayıtmalı olur. Bundan sonra onun şöhrəti dillərə düşür və İran coğrafiyasını aşır. Şəhriyar məharətlə fars və azəri türkcəsi ilə gözəl şerlər yaradırdı. 1329-1330-cu illərdə (m. 1950-1951) özünün məşhur “Heydərbabaya salam” poemasını yazır. Deyilənlərə görə, bu poema sabiq Sovetlər Birliyi xalqlarının 90 faizinin dilinə tərcümə və çap olunub.

1331-ci ildə (m. 1952) Şəhriyarın anası vəfat edir. Şair bundan bir il sonra Təbrizə gəlir və qohumları olan Əzizə Əmid Xaliqi xanımla ailə qurur. Bu evlilikdən Şəhrzad, Məryəm və Hadi adlı üç övlad dünyaya gəlir.

1346-cı ildə (m. 1967) nəsx xətti ilə Quranı yazmağa başlayır və onun üçdə bir hissəsini tamamlayır. Şairin farsca şerlər divanı da bir neçə dəfə çap olunmuş və dərhal qurtarmışdır. 

Şəhriyar 1350-ci ildə (m. 1971) yenidən Tehrana gedir və burada dəfələrlə onun əsər və zəhmətləri dəyərləndirilir. 

1354-cü ildə (m. 1975) şairə daha bir qəm üz verir və həyat yoldaşı vəfat edir. 

1357-ci ildə (m. 1978) Şəhriyar inqilabla qoşuldu. 1363-cü ilin ordibehişt ayında (m. 1984-cü ilin may ayı) Təbrizdə Ustad Şəhriyar möhtəşəm təqdir olundu. 

Ustad ömrünün son illərini Tehranda yaşadı. Şiraza köçüb Hafizin məqbərəsi yaxınlığında yaşamaq istəsə də bu fikrindən döndü və Təbrizə getdi. Ömrünün son günləri Tehranın Mehr xəstəxanasında yataq oldu. Ustad Şəhriyar 18 sentyabr 1988-ci ildə Tehranın Mehr xəstəxanasında vəfat etdi və öz vəsiyyətinə görə Təbrizdəki Surxab qəbiristanlığında “Məqbərətüş-şüəra”da (“Şairlər məqbərəsində”) dəfn edildi.

Şəhriyarın halları və həyat xatirələri onun şerlərində görünür. O şerlərdə hər növ izah və təbir şairin həyat əfsanəsinə yaxındır. Həqiqətən o xatirələrin röya və əfsanə pərdəsindən çıxması heyifdir.

Şəhriyarın şerlərinin şəni-nüzulu (yazılma səbəbi) yazılsa, camaatın nəzərində onun hər bir qitəsisinin dəyəri qat-qat yüksələr. Amma bununla yanaşı bu şerləri məhdud etmək olmaz. 

Şəhriyarın ilk alovlu eşqi vardır və özü bu eşqi məcazi eşq adlandırır. Bu yer kürəsində Şəhriyar əriyir və saflaşır. Xalqın sevə-sevə oxuyub, dinlədiyi kədərli qəzəllərinin çoxu həmin dövrün (məcazi eşqin) yadigarıdır. Həmin məcazi eşq “Zifafi şair” qəsidəsində yüksələn qövsda öz yüksək həddinə çatır, irfani və ilahi eşqə çevrilir. Amma şairin öz təbirincə desək, bir müddət bu məcazi eşq ölüm halında olmuş və hüsnü-təbiət də uzun müddət əvvəlki surətində onun üçün təcəlli etmişdir. Şəhriyar da elə əvvəlki dil ilə onunla söhbət etmişdir. 

Birinci eşqdən sonra Şəhriyar həmin yanıqlı və alovlu ürəklə eşqin təbiətinin bütün təzahürlərinə tərəf əsir. Demək olar ki, bu mərhələdə Movlananın Şəms Təbrizi, Səlahəddini və Hisaməddini hüsnü əzəlin məzhəri qərar verdiyi kimi, o da öz zövqlü və bacarıqlı dostları ilə eşq nərdini uduzur. Şerdə müxatəb və hiss yaradanın çoxu həmin dostlardır. Şəhriyarın dostları sırasında Ustad Səbanı, Ustad Nimanı, Firuzkuhini, Təfzilini, Sayəni, Nigarəndəni və digər böyük şəxsiyyətləri görmək olar. 

Şəhriyarın uzun və alovlu eşqi onun “Mahi səfərkərde”, “Tuşeyi-səfər”, “Pərvanə dər atəş”, “Qoğayi-qurub” və “Buyi-pirahən” şerlərində izah olunmuşdur. O eşqin ən çətin zamanı “Pərto payənde” qəsidəsində bəyan olub. “Yari qədim”, “Xumari şəbab”, “Naleyi nakami”, “Şahidi pəndari”, “Şəkərin pistə xamuş”, “To be man və digəran”, “Naleyi-noumidi”, “Qurubi Nişabur” şerləri müxtəlif hadisələrdə şairin eşqindən söz açır. Şəhriyarın digər şer və  qəzəlləri də öz divanında o eşqin xatirələrindən danışır. O cümlədən “Hala çera?”, “Dəstəm be damənet” və digər şerləri mütaliə etmək əziz oxuculara ruh bağışlayır.

Şəhriyarın irfani eşqini onun “İntizar”, “Cəm və təfriq”, “Vəhşi şikar”, “Yusifi qomgəşte”, “Musafiri Həmədan”, “Hərraci eşq”, “Sazi Səba”,  “Nayi Şəban”, “Əşki Məryəm”, “Do morği behişti”, “Molla Məhəbbətin qəzəlləri”, “Nusxeyi-cadu”, “Şairi əfsanə” və digər qəzəllərinin arasında görmək olar.

Şəhriyarın eşq filminə tamaşa etmək üçün təkcə bu bəs edər ki, onun pak ürəyindən saçmış eşq filmləri divan səhifəsinə gəlsin, gözün dəqiq nurunun qarşısında görünsün və ürəyin işığından keçsin. Bundan sonra hər nə başa düşsən, Şəhriyarın istəyidir. Şəhriyarın şer dili çox sadədir. 

Şairin məhrumiyyət və nakamlıqları “Gohərfuruş”, “Nakamiha”, “Cərsi karivan”, “Naleyi-ruh”, “Məsnəviyi-şer”, “Hikmət”, “Zifafi şair”, “Sərnevişti eşq” qəzəllərində bəyan olub. 

Şəhriyar uşaqlıq illərindən ömrünün sonuna kimi acı və şirin xatirələrini “Həzyani dil”, “Heydərbaba”, “Mumiyayi”, “Əfsaneyi-şəb” şerlərində danışmışdır.

Şəhriyar azadfikirli insandır. Həyatının ilk dövrlərindən yuxu vasitəsilə hidayət olmuşdur. Onun uşaq vaxtında və cavanlıq dövründə gördüyü iki yuxu məşhurdur.

Birinci yuxusunu 13 yaşında ikən bir qafilə ilə Təbrizdən Tehrana gedəndə görüb. Yolda ilk düşərgə olan Basmənc kəndində yuxulayan Şəhriyar yuxusunda görür ki, dağların zirvələrində böyük təbil çalırlar və o təbillərin səsi hər tərəfə yayılır. Təbillərin səsi o qədər güclüdür ki, özü də qorxur. Bu yuxunu onun şöhrətinə və sonralar daha da məşhurlaşmasına yozmaq olar.

Şəhriyar ikinci yuxusunu 19 yaşında görür. Bu şairin birinci eşq dövrünün son çağlarını yaşadığı dövrdür. Şəhriyar yuxusunda görür ki, Behcətabadda (Tehranın şimalında bir məntəqə) hovuzda öz sevgilisi ilə üzür. Birdən sevgilisi suyun altına girir. Şəhriyar da onun ardınca suyun altına girir. Amma onu nə qədər axtarsa da tapa bilmir. Hovuzun dərinliyində Şəhriyarın əlinə bir daş düşür. Suyun üzünə çıxdıqdan sonra daşa baxır. Görür ki, bu elə bir parlaq gövhərdir ki, günəş kimi işıq saçır. Ətrafından səs eşidilir və bu səs ona “gecə çırağı gövhərini tapmısan”-deyir. 

Şəhriyarın bu yuxusunu da belə yozmaq olar ki, o sevgilisini yaxın müddətdə itirəcək. Bu mövzu “Zifafi şair” poemasında da öz əksini tapmışdır. Elə Behcətabadda olduğu müddətdə Şəhriyarda arifanə hal yaranır, bunun nəticəsində mənəvi eşq və irfan gövhərini tapır.

Şəhriyarın şer oxuması da xüsusi tərzdədir. Şer oxuduqda qafiyə, jest və səsin ahəngi mövzuya uyğun olaraq dəyişir, şerin həssas yerləridə onun boğazı tutulur, gözləri yaşla dolur və dinləyicinin halını tamamilə dəyişir. 

O şer deyəndə bir qədər xəyala dalır, hətta öz yerindən və halından xəbərsiz olur. Aşağıdakı mövzu mənim müşahidə etdiyim hallardan bir nümunədir:

Şəhriyar hamı ilə əlaqəni kəsdiyi, qapını dost-tanışların üzünə bağladığı və otağında tənha qalaraq öz şairanə xəyallarında daldığı bir zamanda qabaqcadan xəbər vermədən onun evinə getdim. Gördüm, gözlərini yumub, əllərini başına qoyub, pərişan halda ardıcıl olaraq həzrət Əliyə (ə) təvəssül edir. İçəri keçib Şəhriyarı silkələdim. Dedim ki, bu nə vəziyyətdir? O dərindən bir nəfəs alıb mənə təşəkkür edərək dedi: - Məni boğulmaqdan qurtardın. Dedim: - Dəli olmusanmı? Adam da boş və su olmayan quru bir otaqda boğularmı? Şəhriyar qarşısındakı kağızı götürüb mənə verdi. Gördüm bir şer yazıb. Bu şer “Dərya sinfoniyası” şerinin “Gecə əfsanəsi” hissəsi idi.

Şəhriyarnın dedikləri şerlər ilhamlarıdır. Bəzən elə olur ki, uzun müddət ötməsinə baxmayaraq bir beyt də şer deyə bilmir. Bəzən də elə olur ki, bir gecədə elə ilahi ilham gəlir ki, gözəl və geniş bir əsər yaradır. Şəhriyarın şah əsərlərindən sayılan 400 beytlik “Təxti Cəmşid” əsəri buna nümundir.

Şəhriyarda Allaha təvəkkül etmək vəsfedilməz dərəcədədir. Mən onunla tanışlığımın ilk çağlarından bu halı onda hiss etmişəm. O vaxt Şəhriyar bir tərəfdən eşq böhranına görə tibb universitetini tərk etmişdi, dərslərdə iştirak etmirdi, bir tərəfdən də atası təhsil xərcini göndərə bilmədiyinə görə çətin vəziyyətə düşmüşdü. Mənə deyirdi ki, bu günləri bizim xərcimiz çatmalıdır. Qabaqcadan yol təyin edirdi. Həmin yolu sona qədər getməmiş şairin bir neçə günlük xərci ona müraciət edənlər tərəfindən çatırdı. O dövrdən çox illər ötsə də mən hələ də o hadisələrdən heyrətdəyəm. Diqqəti çəkən bu idi ki, müraciət edənlər müxtəlif işlərdən ötəri Şəhriyarın yanına gəlirdilər. Bəzən hansısa incəsənət işinə, hansısa məharətinə görə, bəzən də heç aidiyyatı olmayan və tamamilə şəxsi bir məsələyə görə müraciət edirdilər. Hətta, tibb, xəstəyə baş çəkmək kimi məsələlərdə ondan məsləhət alırdılar. Bundan da mühüm odur ki, dua almaq üçün ona müraciət edirdilər.

Şəhriyarın Allaha mərifəti onun “Cilveyi cananə”, “Munacat”, “Dərsi məhəbbət”, “Əbədiyyət”, “Bali himmət və eşq”, “Dər kuyi heyrət”, “Qəsideyi-tohid”, “Raz və niyaz və şəb” və “Əli” qəzəllərində cilvələnib.

Vətən sevgisini Şəhriyar “Eydi xun”, “Qəsayidi mehmani şəhrivər”, “Azərbaycan”, “Şuyunu şəhrivər”, “Təxti Cəmşid” qəzəllərində göstərmişdir. Bu əsərləri oxuduqda onun vətənə bağlılığının nə qədər dərin olması açıq-aşkar görünür. 

Şəhriyarın ən acı xatirəsi onun anasının vəfat etməsidir. Bu hadisə 1952-ci il iyulun 22-də baş verdi. O gün idarədə idik. Çox fövqalədə təsirlə bu acı xəbəri mənə dedi. Birlikdə xəstəxanaya getdik və anasının cənazəsini təhvil aldıq. Cənazəni Qum şəhərinə aparıb, orada dəfn etdik. Anasının ölümündən sonra Şəhriyarın düşdüyü vəziyyət “Vay madərəm” poemasında öz əksini tapıb.

Şəhriyarın bu yazılanlardan əlavə sirli tərcümeyi-halı da olmuşdur ki, onun bioqrafiyasını yazan müəllif üçün işi çətinləşdirir. Burada şairin bəzi hallarını xülasə və üstüörtülü şəkildə şərh verməyə məcburam. Əgər sonra mümkün və məsləhət olsa geniş şəkildə yazacağam:

Şəhriyar 1307-1309-cu illərdə (m. 1928-1930) doktor Səqəfinin təşkil etdiyi ruh çağırma məclislərində iştirak edirdi. Bu məclislərin izahı qəzet və jurnallarda çap edilmişdir. Sözü gedən məclislərdə Şəhriyar üçün çoxlu kəşflər olmuşdur və bu kəşflər şairi seyri-süluka çəkmişdir. Şəhriyar 1310-cu ildə (m. 1931) Xorasana getdi və 1314-cü ilə (m. 1935) kimi orada da bu məclislərdə iştirak edir, bu fikirlərin ardınca olur. 1314-cü ildə (m. 1935) Tehrana qayıdır və 1319-cu ilə (m. 1940) kimi bu fikir və əməlləri daha da bərk izləyir. Belə ki, 1319-cu ildə (m. 1940) artıq dərvişlik sırasına daxil olur, bu mərhələnin seyri-sülukunu sürətlə gedir. Bu yolda o qədər irəli gedir ki, mürşidin dəsturu ilə xirqə alır və mürşidin canişini dərəcəsinə yetişir. 

Bu təklif və vəzifə uzun müddət Şəhriyarı dərin düşüncələrə qərq edir. O, bir neçə ay heyrətdə qalır və seçim edə bilmir. Nəhayət, bu qərara gəlir ki, mürşid olmaq və böyük bir dəstəni öz qanadı altına alıb, onlara rəhbərlik etmək, məqsədi ilahi mərifət əldə etmək, həqiqətləri kəşf etmək ardınca olan Şəhriyar üçün ağır bir vəzifədir və onun istəyindən qıraq bir işdir. Buradadır ki, Şəhriyar Zati Əhədiyyətə sığınır, gecə razi-niyazlarına başlayır, mənəvi kəşflərə yetişir. Özününü dediyinə görə, ilahi istək onu övliyalardan birinin ruhu ilə görüşdürür. O müqəddəs ruh Şəhriyarın həqiqət və irfan yolundakı bütün çətinliklərini həll edir, anlaşılmayan məsələlər onun üçün kəşf olur.

Bu əzəmətli feyzi dərk etdikdən sonra Şəhriyarın hal və hərəkəti tamamilə dəyişir. Bundan sonra artıq Şəhriyarın fikir və hallarını anlamaq onun yaxınları, dost-tanışları, hətta mənim üçün də çətinləşmişdi. Elə sözlər danışırdı ki, onu başa düşmək adi halda mümkün deyildi. Şəhriyarın rəftar və hərəkətləri də sözləri ilə yanaşı dərk ediləsi deyildi və çox qəribə idi.

Ustad ömrünün son illərində Tehranda yaşayırdı. Amma çox istəyirdi ki, Şiraza gedib Hafizin məqbərəsinin yaxınlığında yaşasın. Bu istək onun “Ey Şiraz” və “Dər barqahi Sədi” şerlərində öz əksini tapıb. Amma sonralar bu fikrindən döndü. Tehranda yaşamaqdan yorulduğu üçün hara gedəcəyi barədə bir qərara gələ bilmirdi. Bir gün mənə dedi: “Ola bilsin ki, Xaliqdən xəlqə səfər edim”. Bu mənim o zaman başa düşə bilmədiyim sözlərdən idi.

Bir gün xəbər tutdum ki, o heç kəsə, hətta ailəsinə də bildirmədən Tehrandan Təbrizə köçüb. 

Seyid Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar 18 sentyabr 1988-ci ildə Tehranın Mehr xəstəxanasında dünya ilə vidalaşdı və öz vəsiyyətinə görə xalq kütləsinin iştirakı ilə Təbrizin Surxab qəbiristanlığında “Məqbərətüş-şüəra”da (“Şairlər məqbərəsində”) dəfn edildi.